Próchnica to choroba infekcyjna twardych tkanek zęba takich jak szkliwo, zębina oraz cement korzeniowy. Pierwszym etapem próchnicy jest powstanie kredowobiałej zmiany tzw. plamki próchnicowej. Plamka ta spowodowana jest demineralizacją (czyli osłabianiem struktury) szkliwa poprzez działanie kwasów organicznych. Wcześnie wykryta zmiana może ulec zatrzymaniu na skutek procesów remineralizacji. Jednak, gdy procesy demineralizacji przeważają nad procesami reminarelizacji powstaje ubytek próchnicowy. Ubytek nieleczony powoduję utratę wierzchniej warstwy szkliwa i przeniesienie zakażenia na zębinę, następnie do pojawienia się stanów zapalnych w miazdze i tkankach okołowierzchołkowych, co czasami może doprowadzić do martwicy zęba.
Etiologia próchnicy zębów, czyli jak i dlaczego powstaje próchnica?
Głównym czynnikiem etiologicznym próchnicy są bakterie płytki nazębnej. Oprócz nich ważną rolę odgrywają również węglowodany oraz podatność zęba. Nałożenie się na siebie tych trzech czynników przez odpowiednio długi czas powoduje ubytek próchnicowy.
Tworząca się na powierzchni zębów płytka nazębna, tzw. ,,biofilm” jest zorganizowaną kolonią drobnoustrojów, mających wspólną fizjologię. Ma białożółtawą barwę zbliżoną do barwy szkliwa. Tworzy się ona kilka godzin po oczyszczeniu zębów, podczas którego jest ona usuwana. Bakterie tworzące płytkę nazębną w początkowym etapie jej tworzenia to głównie bakterie z rodziny Streptococcus n.p S. mutans odpowiedziany za tworzenie próchnicy. Dojrzała płytka bakteryjna składa się z mieszanej flory bakteryjnej co wyjaśnia fakt, że w niektórych miejscach w jamie ustnej występuje próchnica, a tuż obok w tej samej jamie ustnej są powierzchnie wolne od próchnicy.
1) Rola bakterii
W latach 50-tych naukowcy wykazali, że bakterie są niezbędne do powstania próchnicy. Co oznacza, że nawet przy niewłaściwej higienie jamy ustnej oraz próchnico twórczej diecie bez obecności bakterii próchnica nie rozwinie się. Dalsze badania udowodniły, że najbardziej znaczącą rolę w powstawaniu próchnicy mają szczepy Streptococcus mutans, Lactobacillus i Actinomyces. Bakterie te są próchnico twórcze, ponieważ mogą produkować kwasy z węglowodanów, które powodują obniżenie PH płytki poniżej 5, co następując po sobie w czasie może powodować demineralizacje podatnych na próchnicę twardych tkanek zęba. Co więcej,mają zdolność syntezy z diety lepkich polisacharydów, które ułatwiają przyczepianie się bakterii do powierzchni zębów i tworzenie nowych warstw płytki nazębnej.
2) Rola węglowodanów
Węglowodany w diecie są czynnikiem zwiększającym ryzyko próchnicy. Pokarmy zawierające dużo cukru (szczególnie sacharozy) obniżają PH płytki co powoduje demineralizację szkliwa. Niskie PH utrzymuje się przez 30-60min po czym wraca do swojej prawidłowej wartości dzięki właściwościom buforującym śliny. Wniosek jest więc taki, że nie tyle spożywanie węglowodanów, a częste ich spożywanie może doprowadzić do stałego niskiego PH płytki, co rozpocznie demineralizację szkliwa.
3) Rola morfologii zęba
Najbardziej narażone na próchnicę są miejsca w których gromadzi się największa ilość płytki nazębnej. Zatem próchnica dotyka głównie powierzchni żujących, stycznych lub miejsc z uszkodzonymi wypełnieniami.
4) Rola czasu
Czas, w jakim pokarmy i napoje utrzymują się w naszej jamie ustnej ma bardzo duże znaczenie. Zależność tą wykazały badania, które pokazały, że bułka pszenna która nie rozdrabnia się tak łatwo, może być bardziej próchnico twórcza niż czekolada zawierająca rozpuszczalne cukry, które są łatwo usuwalne ze śliną.
5) Rola śliny
Ślina stanowi naturalne środowisko jamy ustnej i jest naturalną ochroną przed powstawaniem próchnicy. Prawidłowe wydzielanie śliny i odpowiednie stężenie jej wszystkich składników są niezbędne dla utrzymania zdrowia jamy ustnej. Funkcja ta spełniana jest dzięki rozcieńczaniu i usuwaniu cukrów pochodzących z diety, zdolności buforowania kwasów, dostarczaniu jonów potrzebnych do reminaralizacji szkliwa oraz działaniu antybakteryjnemu. Dodatkowo niektóre składniki śliny ( np. mucyny) zapobiegają kolonizacji zębów przez kariogenne bakterie.
Profilaktyka próchnicy, czyli jak zapobiegać?
Najskuteczniejszym sposobem zwalczania choroby jest jej zapobieganie. Jest to najlepszy sposób na radzenie sobie z próchnicą, nie tylko dlatego, że uszkodzenie uzębienia może powodować również uszkodzenia ogólnoustrojowe, szczególnie ze strony układu pokarmowego oraz narażać na stres spowodowany bólem, ale również naraża pacjenta na duże koszty jakich wymaga późniejsze leczenie stomatologiczne wymagane przy próchnicy.
Ślina, która jest naszą naturalną obroną przed próchnicą nie jest w stanie zapobiegać wszystkim ubytkom próchnicowym. Mimo, że wytyczone kierunki profilaktyki wydają się proste tak naprawdę okazują się bardzo trudne do zrealizowania. Nie jesteśmy bowiem w stanie całkowicie wyeliminować z diety węglowodanów ani usunąć wszystkich bakterii z naszej jamy ustnej. Profilaktyka ta polega więc na zapobieganiu małymi krokami, poprzez stosowanie wszystkich dostępnych środków w celu osłabienia ataku próchnicy.
Niewątpliwie najważniejszą ochroną przed próchnicą jest prawidłowa higiena jamy ustnej.
Obejmuje ona:
1) Szczotkowanie zębów – najskuteczniejszy sposób utrzymania higieny, gdyż usuwa większość płytki nazębnej. Skuteczność ta zależy jednak od stanu i jakości szczoteczki
oraz częstotliwości i sposobu szczotkowania. Zakładamy, że zęby powinno się myć minimum dwa razy dziennie, jednak coraz częstsze są przekonania, że powinno się to odbywać po każdym zjedzonym posiłku. Wybór szczoteczki oraz metody szczotkowania zależy od indywidulnych uwarunkowań pacjenta a efekt szczotkowania głownie od precyzji z jaką pacjent będzie ten zabieg wykonywał. Z tego powodu coraz bardziej popularne są szczoteczki elektryczne. Działają one na zasadzie ruchów wibrujących, rotacyjnych lub łukowatych i nie trzeba nimi wykonywać żadnych innych ruchów wymiatania – wystarczy powoli przesuwać szczoteczkę po wszystkich powierzchniach zębów, co powoduje że w ciągu 2 minut zęby są dokładnie oczyszczone nawet przez małe dzieci. Skuteczność szczoteczek elektrycznych jest podobna do tych manualnych, jednak wyniki badań z ostatnich lat sugerują, że szczoteczki elektryczne są skuteczniejsze w usuwaniu płytki nazębnej z przestrzeni międzyzębowych oraz przebarwień występujących na zębach po spożyciu kawy lub wyrobach tytoniowych. Badania Schemehorna i Zwarta potwierdziły też około 5 razy mniejszą ścieralność szkliwa gdy używamy szczoteczki elektrycznej zamiast ręcznej.
2) Płukanie jamy ustnej – płukanie jamy ustnej po jedzeniu może usunąć prawie połowę resztek pokarmowych i jest stosowane głownie jako dodatkowa ochrona jamy ustnej, szczególnie dobra dla dzieci. Płukanki mają również działanie przeciwbakteryjne, gdyż zawierają środki antyseptyczne, najczęściej chlorheksydynę.
3) Nitkowanie zębów – usuwa resztki pokarmowe i płytkę nazębną z miejsc trudno dostępnych dla szczoteczki. Jest niezbędne aby prawidłowo oczyścić wszystkie powierzchnie zębów.
Dieta jest równie ważnym czynnikiem pomagającym w zapobieganiu próchnicy. Wpływa ona na nasze uzębienie w dwojaki sposób. Po pierwsze, prawidłowa zawartość w niej białek i witamin A, E i D zwłaszcza w okresie rozwoju organizmu wpływa na prawidłowe kształtowanie zawiązków zębów. Po drugie, to dieta jest źródłem węglowodanów tak szkodliwych dla naszego uzębienia. Zatem jedną z metod zapobiegania próchnicy jest zmiana niekorzystnych nawyków żywieniowych takich jak: częste podjadanie, zaprzestanie picia słodkich napojów oraz używanie substytutów cukru np. ksylitolu.
Fluor obecnie odgrywa bardzo dużą rolę w profilaktyce próchnicy, jednak należy pamiętać, że dzienne zapotrzebowanie na fluor ogranicza się do wąskiego zakresu dawek, a jego nadmiar niesie za sobą ryzyko fluorozy. Fluor w odpowiednich ilościach tworzy fluoroapatyty co wzmacnia szkliwo a dodatkowo ma działanie bakteriostatyczne. Należy więc pamiętać o ciągłym dostarczaniu fluoru do organizmu: z wodą pitną, solą kuchenną, pokarmem, pastami do zębów lub rzadziej stosowanymi żelami lub lakierami fluorkowymi.
Innymi metodami zapobiegania próchnicy są metody zabezpieczające powierzchnie zębów warstwami izolacyjnymi np. lakowanie bruzd powierzchni zgryzowych zębów trzonowych i przedtrzonowych. Należy jednak pamiętać, że w profilaktyce próchnicy najważniejsza jest systematyczność.
Źródła:
1) Kariologia Współczesna Postępowanie Kliniczne pod redakcją prof. Zw. Dr hab. N.med Danuty Piątkowskiej
2) Res 2019;53:168–175 Sugar Restriction for Caries Prevention: Amount and Frequency. Which is More Important? Van Loveren C. Caries Res
3) Mathur, V.P., Dhillon, J.K. Dental Caries: A Disease Which Needs Attention. Indian J Pediatr 85, 202–206 (2018)
4) Pediatric Clin North Am. 2018 Oct;65(5):923-940 The Role of Fluoride in the Prevention of Tooth Decay Howard Pollic
5) Stomatologia Zachowawcza z endodoncją Zarys Kliniczny Redakcja Naukowa Zbigniew Jańczuk, Urszula Kaczmarek, Mariusz Lipski